Tuesday 17 May 2011

LORON INDEPENDENSIA – 20 de Maio de 2002.

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo
 


Uluk kna-na’in atan há’u foti neoN ba Lalehan hodi agradese ba Na’in Maromak, nebé tulun ona Povu Timor Loro Sa’e bele hetan kbiit atu ukun rasik-aan.”

“Obrigadu wa’in, Aman Maromak, tan ba grasa boot ida nee!”.

Hanoin rua, atan há’u hasae orasoens no hamulak  ba Assuwa’in Matebian sira nebé, hori otas ba otas, funu atu tahan ni-nia liberdade no identidade hanesan Povu ida no Nasaun ida.

Ho Komunidade Internasional nia tulun, liuliu ho Nasões Unidas nia apoio, Povo Timor bele ukun rasik-aan!

Loron 20 fulan Maio tinan 2002, loron boot ba Timor oan tomak, tan ba iha loron ne’e, ita tomak bele dehan: La iha tan ema seluk ukun iha Rai Timor Loro Sa’e! Loron 20 de Maio loron Independensia lolós ba Timor-Loro Sae.

Independensia nee’ iha nia fundamentu iha Povu tomak nia desizaun: tan ba hili dalan importante ida: Referendum iha loron tolu nolu, fulan Agostu tinana 1999. Independensia nee hetan  nia legitimidade hosi Nasoens Unidas, tan ba Sekretariu-Jeral Rasik, senhor Kofin Annan mak fo sai katak Timor-Leste Independente ona, hanesan rai seluk-seluk iha mundu.

Independensia ne’e ema hotu-hotu rekonhese! Independensia ne’e, Igreja (Vaticano) rasik rekonhese. Amo Papa, agora ne’e, Beato João Paulo II, haruka ni-nia delegadu, Arcebispo Dom Renato Martino, atu halo Missa boot iha Tasi Tolu, hamutuk amo bispo Administrador Apostólico na’in rua (Dili no Baucau) amo lulik sira.madres sira no sarani lubun boot.

Wainhira missa ne’e remata tiha, Komandante Falintil Xanana Gusmão, Presidente Republika  ba dala ukuk,  hakat ba Altar oin, lori bandeira nasional, atu simu bensa, nebé Arcebispo Renato Martino mak hisik we lulik, ka água benta. Hafoin Bispo na’in rua entrega hikas Bandeira ne’e ba Presidente da Repúblika.

Ho Independensia tinan 2002, mak iha Rai Timor-Leste, bele  harii Estado timorense: Timor-Leste sai duni Repbúblika; iha nia Constituição; ni-nia Orguns de soberania: Presidente, Governo; Parlamento no Tibunais; Ofisialmente iha Forsas Armadas no Polisia Nasional, Alfândega no Servisus de Imigrasaun. Iha passaporte rasik no selus rasik, etc.

Ho Independensia lolós iha 20 de Maio, mak Timor-Leste, sai membru ba Organizasaun Nasoens Unidas nian; bele halo akordus internasionais; bele  haruka Embaixadores Plenipotensiarius ba rai leluk ho “cartas credenciais”.

Ho Independesia 20 de Maio mak Timor oan sira bele harii sistema multipartidariu, katak iha Timor Loro Sa’e, iziste partidu politiku oin oin.

Maibé, liu tiha tinan sia, ita bele husu ba ita-aan raisk: Indepenensia ba se’e loss? Independensia ne’e atu halo saída? Ho Independensia ne’e, Timor oan tomak hetan ona diak?

Ema hotu hotu hetan edukasaun? Hetan kultura? Hetan servisu nasioal de saúde gratuitu?Halakon ona odiu no violensia? Ema hotu hotu respeita direitos humanus? Ema hotu hotu buka tulun malu? Respeita malu? Hadomi malu? Timor oan sai riku hanesan, no kiak hanesan? Ka balu riku liu, balu kiak rabat-rai?

”Bele akontese, balu sai “malae-boot”, balu sai atan no kuda-reino nafatin!

Atan há’u hanoin Independensia ne’e sei sai kapaz liu tan, winhira, ita tomak serbisu ba “kapasitasuan” Timor oan tomak nian. Dehan katak, iha área hotu-hotu, politiku, ekonomiku, kultural, sientifiku, militar, sosial, desportivu, tekonolojiku, relijiozu, espiritual, Timor oan tomak, mane ka feto, iha kbiit atu hala’o ni-nia serbisu ho kompetensia, profisionalizmu, responabiliade, sakrifisiu, dedikasaun, ksolok . Atu hetan “kapatisaun ida ne’e, ita Timor oan rasik mak tem ke estuda, serbisu, planeia, organiza no deside. La iha ema seluk atu desidi iha ita nia fatin.

Liafuan ikus: atan hakru’uk ba Assuwain Timor oan tomak nebé fakar ona sira ran ba Timor nia liberdade no independensia! Há’u reza ba ulun no ukun n’ain sira atu serbi di-diak ita nia povu. Há’u haruka hakoak boot ba povu ki’ik sira iha foho nebé sei terus…Korajem ba foin sa’e sira atu kontinua defende Independensia ida ne’e!

Viva Loron 20 de Maio! Viva Timor-Leste Independente!

Porto, 13 de Maio de 2011.
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Nota: Artigu ne'e sei publika iha Jornal Tempo Semanal iha edisaun especial ba aniversariu 20 de Maiu 2011

No comments: